عدم تحمل لاکتوز و هر آنچه باید درباره آن بدانید!

عدم تحمل لاکتوز چیست ؟

عدم تحمل لاکتوز(Lactose intolerance)  به زبان ساده یعنی تجزیه نشدن نوعی قند طبیعی در بدن. لاکتوز، بیشتر در محصولات لبنی مانند شیر، ماست، پنیر و بستنی وجود دارد. برای تجزیه‌ی لاکتوز در دستگاه گوارش، نیاز به آنزیمی به نام «لاکتاز» (lactase) هست. وقتی که روده‌ی کوچک شما از تولید مقدار کافیِ آنزیمی به نام لاکتاز ناتوان باشد، قادر به تجزیه و هضم لاکتوز نخواهد شد و تحمل لاکتوز را نخواهید داشت. در این حالت، لاکتوزِ هضم نشده از روده‌ی کوچک به روده‌ی بزرگ می‌رود  باکتری‌های موجود در روده‌ی بزرگ وارد تأثیر متقابل با لاکتوز می‌شوند که علائمی مانند آروغ، نفخ و اسهال را پدید می‌آورد. این وضعیت را می‌توان کمبود لاکتاز نیز نامید.

آیا عدم تحمل لاکتوز همان حساسیت به شیر است؟

عدم تحمل لاکتوز با حساسیت به شیر تفاوت دارد. در حساسیت به شیر، بدن نسبت به پروتئین‌های شیر حساسیت نشان می‌دهد و نه به قند شیر.

حساسیت به شیر همراه با «آنافلاکسی» (anafilaksi) (نوعی حساسیت شدید)، می‌تواند عوارض و علائمی جدی به همراه داشته باشد. حدود 68 درصد از مردم جهان در گوارش لاکتوز مشکل دارند. در آمریکا این رقم پایین‌تر و حدود 36 درصد است.

در ادامه به شرح علائم، تشخیص، علت‌ها و درمان معضل عدم تحمل لاکتوز می‌پردازیم.

علائم عدم تحمل لاکتوز

اشخاصی که فاقد تحمل لاکتوز هستند با مصرف شیر یا فرآورده‌های لبنی از خود، علائم این ناراحتی را تجربه می‌کنند. میزان این علائم از خفیف تا شدید متفاوت است و بستگی به میزان تولید لاکتاز (که تجزیه کننده‌ی لاکتوز است) در سیستم گوارشیِ فرد دارد.

البته هر انسانی آستانه‌ی تحمل متفاوتی در مقابل لاکتوز دارد و کم یا زیاد می‌تواند مقداری لاکتوز مصرف کند. علائم عدم تحمل لاکتوز به شرح زیر است :

• نفخ
• شکم درد و گرفتگی عضله (شکم)
• باد شکم
• حالت تهوع
• اسهال
• آروغ زدن

شخص، 30 دقیقه تا دو ساعت بعد از مصرف لاکتوز می‌تواند نیاز فوری به دستشویی پیدا کند. اسهال مزمن می‌تواند منجر به کمبود آب بدن شود، به همین دلیل در صورت مبتلا شدن به اسهال، فرد باید مقدار زیادی آب بنوشد.

تشخیص عدم تحمل لاکتوز

اگر شخص در مورد این‌که آیا دچار ناتوانی در تحمل لاکتوز شده یا نه شک دارد، بهتر است یک فهرست روزانه از مواد غذایی که در طول روز مصرف می‌کند و علائمی که ظاهر می‌شود تهیه کند.

این کار به خود آن فرد و حتی به پزشک معالج او در تشخیص این‌که مصرف کدام مواد غذایی باعث بروز علائم می‌شود کمک خواهد کرد.

بسیاری از ارائه کنندگان خدمات سلامتی در چنین حالتی برای این‌که ببینند آیا علائم ناراحتی‌ها برطرف می‌شود یا نه از شخص می‌خواهند که مدتی رژیم غذایی بدون لاکتوز داشته باشد.

تست‌های تشخیص عدم تحمل لاکتوز

تست تنفسی هیدروژن

فرد، شب چیزی نمی‌خورد و صبح یک محلول لاکتوز دریافت می‌کند؛ سپس پزشک، میزان هیدروژن موجود در بازدم او را اندازه‌گیری می‌کند. وجود مقدار زیاد هیدروژن در هوای تنفس شده، نشانگر نداشتن تحملِ لاکتوز در فرد است.

تست تحمل لاکتوز

فرد، یک محلول لاکتوز مصرف می‌کند و پزشک برای سنجش میزان گلوکز از او نمونه‌ی خون می‌گیرد. اگر میزان قند خون ثابت مانده باشد نشانگر آن است که لاکتوز در بدن فرد به‌درستی تجزیه نشده است.

تست مدفوع

تست تنفسی و تست تحمل لاکتوز برای کودکان مناسب نیست. بنا به دلیل فوق، پزشک می‌تواند آزمایش مدفوع تجویز کند.

مقدار زیاد «استات» (acetate) (ماده‌ای که در اسید استیک وجود دارد) و سایر اسیدهای چربی در مدفوع، نشانگر نداشتنِ تحمل لاکتوز است.

هم‌چنین احتمال دارد پزشکان برای موارد دیگری که علائم مشابهی داشته باشد آزمایش مدفوع و ادرار تجویز کنند؛ از جمله بیماری «التهاب روده»، «سندروم روده‌ی تحریک پذیر» و «سلیاک» (نوعی بیماری گوارشی ارثی مبتنی بر حساسیت به گلوتن).

معالجه عدم تحمل لاکتوز

برای جلوگیری از بروز علائم این ناراحتی، فردی که به فقدان تحمل لاکتوز شدید مبتلا است باید از مصرف شیر و محصولاتی مانند بستنی که از شیر تهیه می‌شود و پودر شیر، آب پنیر و سایر چنین مواد غذاییِ فرآوری شده خودداری کند.

پرهیز از مواد غذایی دارای لاکتوز، کمی حالت آزمون و خطا دارد ولی توجه به برچسب مواد غذایی از جنبه‌ی این‌که آیا آن ماده‌ی غذایی، لاکتوز دارد یا خیر یاریگر خواهد بود.

بیشتر اشخاصی که مبتلا به نداشتنِ تحمل لاکتوز هستند می‌توانند تا 10 گرم لاکتوز یا یک لیوان شیر را تحمل کنند.

پخش کردن میزان مصرف لاکتوز به ساعات شبانه روز و مصرف مواد غذایی حاوی لاکتوز همراه با سایر غذاها میزان تحمل پذیری به لاکتوز را افزایش می‌دهد.

هم‌چنین افراد می‌توانند برای تجزیه و هضم درست لاکتوزِ موجود در شیر و لبنیات از تقویت کننده‌های آنزیم لاکتاز استفاده کنند. این کار، احتمال بروز علائم فقدان تحمل لاکتوز را کم می‌کند.

دلایل تحمل نداشتن به لاکتوز

لاکتاز عبارت از آنزیمی است که در روده‌ی کوچک پدید می‌آید.

بدن با استفاده از لاکتاز، عنصر لاکتوز را به اجزایی به نام‌های «گالاکتوز» (Galactose) (نوعی قند ساده) و «گلوکز» (Glucose) (نوعی کربوهیدرات) تقسیم می‌کند.

گلوکز بعداً وارد جریان خون می‌شود. اگر میزان لاکتاز در یک شخص کم باشد؛ لاکتوز در بدن او تجزیه نشده و وارد خون نمی‌شود. در این حالت، لاکتوز وارد قولون (قسمتی از روده‌ی فراخ) و روده‌ی بزرگ شده و در آنجا در معرض کنشِ باکتری‌های روده‌ی بزرگ واقع می‌شود و در نتیجه ایجاد گاز و ناراحتی‌های دیگری برای شخص می‌کند.

عکس‌العمل نژادهای مختلف به فقدان تحمل لاکتوز

انسان‌های متعلق به برخی از مناطق جغرافیایی ژنی دارند که میزان تحمل پذیری آن‌ها در مقابل لاکتوز را افزایش می‌دهد. عدم تحمل به لاکتوز در بین اروپاییان یا اشخاصی که از خانواده‌های اروپایی هستند کمتر دیده می‌شود.

در آمریکا احتمال این‌که گروه‌های قومی – نژادی زیر دچار ناراحتی نداشتنِ تحمل لاکتوز باشند بیشتر است:

• آفریقایی – آمریکایی تبارها
• سرخپوستان
• آسیایی – آمریکایی تبارها
• اسپانیول‌ها
• لاتین تبارها

برخی‌ها عقیده دارند که انسان تنها پستانداری است که بعد از دوران شیرخوارگی خود، شیر می‌خورد. به نظر آن‌ها نداشتن تحمل لاکتوز یک بیماری نیست و جنبه‌ی پزشکی ندارد و یک اتفاق طبیعی است.

انواع کمبود و عدم تحمل

بیشتر وقت‌ها نداشتنِ تحمل لاکتوز، ارثی و انواع آن به شرح زیر است:

• عدم تحمل لاکتوز اولیه:

این شایع‌ترین نوع و به عبارت دیگر، همان کمبود لاکتاز است. این حالت علت ژنتیکی دارد و علائم آن با گرفته شدن کودک از شیر مادر و مصرف غذای جامد ظاهر می‌شود. سطح لاکتاز کودک پایین می‌آید و علائم ناراحتی پدیدار می‌شود.

• کمبود مادر زادی لاکتاز:

فرد، به خاطر جهش ژنتیکی ِمنجر به تولید کم یا عدم تولیدِ لاکتاز متولد می‌شود.

• سابقه‌یخانوادگی کمبود آنزیم لاکتاز:

در این نوع، بدن فرد لاکتاز کافی تولید می‌کند اما نمی‌تواند لاکتوز را برای وارد شدن آن به جریان خون تجزیه کند. در برخی افراد، کم شدن سطح لاکتاز بدن از سنین پایین شروع می‌شود ولی علائم تحمل نداشتن به لاکتوز تا سنین کودکی یا بزرگ‌سالی مشاهده نمی‌شود.

• کمبود لاکتاز ثانویه

هم‌چنین مشکلی که در روده‌ی کوچک باعث تولید بسیار اندک لاکتاز می‌شود، کمبود لاکتاز ثانویه نام دارد که به آن فقدان تحمل لاکتوز ثانویه نیز می‌گویند.

علت کمبود لاکتاز ثانویه می‌تواند یکی از موارد زیر باشد:

• جراحی روده
• بیماری کرون (نوعی بیماری التهابی روده)
• کولیت زخمی (نوعی بیماری روده)
• شیمی درمانی
• بیماری سلیاک (نوعی بیماری گوارشی ارثی)
• ورم معده و روده
• بیماری سندروم روده تحریک پذیر.

اگر بیماریِ زمینه‌ای، حالت مزمن داشته باشد نداشتن تحمل لاکتوز طولانی مدت خواهد بود؛ ولی فقدان تحمل لاکتوز اگر با بیماری‌های کوتاه مدتی مانند ورم معده و روده آغاز شود معمولاً طی چند روز تا چند هفته برطرف می‌شود.

غذاهایی که باید از آن‌ها پرهیز کرد

• کیک‌ها و بیسکویت‌ها
• سس پنیر چدار
• سوپ‌های خامه‌ای
• «کاسترد» (نوعی فرنی)
• شکلات‌های شیری و شیر کاکائو
• پنکیک‌ها
• تخم مرغ ترکیب شده
• «پای کیش» (نوعی تارت، شامل پنیر، تخم مرغ، شیر، خامه و انواع گوشت)

هم‌چنین برخی از غذاها می‌توانند حاوی لاکتوز پنهان باشند که فردِ دارای ناراحتی باید از آن‌ها نیز پرهیز کند؛ مانند:

• «موسلی میله» (نوعی میان وعده‌ی غذایی که به شکل شیرینی تهیه می‌شود؛ انواع مختلفی دارد و شامل غلات و مواد غذایی مختلف است.)
• نان‌ها
• غلات صبحانه (در جوامع اروپایی با شیر گاو صرف می‌شود.)
• مارگارین (کره گیاهی)
• برخی از سوپ‌های فوری
• برخی آب‌نبات‌های سختِ اکسترود شده (اکسترود شده به معنای ذوب آب‌نبات و عبور آب در محفظه‌های مارپیچی خاص است).
• آب‌نبات و شکلات‌های ترکیب شده با کارامل و سایر مواد مشابه.
• بعضی از گوشت‌های فراوری شده مانند ژامبون خرد شده
• سس مایونز و برخی سس‌های سالاد.

جایگزین‌های محصولات لبنی :

در بسیاری از جوامع، شیر و محصولات لبنی، منبع غذایی مهمی برای تأمین کلسیم، پروتئین، ویتامین A، ویتامین B12 و ویتامین D محسوب می‌شود.

با کنار گذاشتن محصولات لبنی باید این مواد غذایی را از منابعی دیگر تأمین کرد. افرادی که دچار عدم تحمل لاکتوز هستند و شیر و لبنیات مصرف نمی‌کنند به‌ احتمال زیاد دچار کمبود کلسیم، پروتئین، ویتامین D و «ریبوفلاوین» (ویتامین B2) خواهند شد.

خبر خوب این است که بسیاری از جایگزین‌های شیر  وجود دارند (مانند شیر سویا، شیر بادام و پنیرهای جایگزین) که با همان ویتامین‌هایی که در شیر وجود دارد غنی شده‌اند.

این منابع ویتامینی شامل موارد زیر است:

• کلسیم
• ویتامین A
• ویتامین D
• شیرِ بدون لاکتوز مانند شیرهایی که پایه‌ی گیاهی دارند و یا شیرهایی که لاکتوز آن‌ها حذف شده است نیز وجود دارد.

لازم به یادآوری است که قبل از اِعمال تغییر کلی در رژیم غذایی، بهتر است با پزشک، مشورت فرمایید.

منابع:

https://www.medicalnewstoday.com/articles/180120

https://www.healthline.com/health/lactose-intolerance

هومن دایت

عاشق نوشتن درباره تغذیه